آذر 1404 در سالهای اخیر، مسئله ناترازی انرژی در ایران به یکی از مشکلات جدی کشور تبدیل شده است. هر ساله شاهد افزایش مصرف برق در بخشهای مختلف کشور هستیم، در حالی که نیروگاهها توانایی تامین این حجم از تقاضا را بهطور کامل ندارند. این رشد سریع مصرف انرژی، فاصله میان تولید و نیاز را روز به روز بیشتر میکند. از سوی دیگر، ساختار قیمتی غیرواقعی و یارانههای گسترده موجب کاهش انگیزه برای بهینهسازی مصرف برق و سرمایهگذاری در زمینه تولید برق (احداث نیروگاه تجدیدپذیر) شده است. نتیجه این اتفاقات، افزایش خاموشیهای گسترده و فشار بر شبکه سراسری است.
سامانه برقتو به عنوان پیشگامان ارائه خدمات تامین برق بدون خاموشی، با رویکردی نوآورانه به مدیریت مصرف و ارائه راهکارهای صرفهجویی و بهینهسازی انرژی در ایران پرداخته است. برقتو در ادامه به بررسی وضعیت ناترازی برق در ایران، علت ناترازی برق و راه حلهای پیشنهادی برای رفع ناترازی انرژی میپردازیم.
ناترازی انرژی به چه معناست؟
ناترازی انرژی یا ناترازی برق، به وضعیتی گفته میشود که میزان تولید انرژی با مقدار مصرف آن، تناسب نداشته باشد. ناترازی انرژی ممکن است به دلایلی نظیر افزایش شدید مصرف، کاهش ظرفیت تولید یا مشکلات مربوط به زیرساختهای تولید و انتقال انرژی رخ دهد. این موضوع باعث بروز مشکلات متعددی در زمینه اقتصادی، صنعتی و حتی سطح رفاه مردم میشود و در سطوح بالاتر، میتواند امنیت انرژی کشور را به خطر بیندازد.
البته ناترازی برق به دو شکل وجود دارد. اگر میزان تولید انرژی کمتر از مصرف باشد؛ آن را کسری انرژی مینامیم. همچنین اگر میزان تولید بیشتر از نیاز کشور باشد؛ آن را به عنوان مازاد تولید انرژی در نظر میگیریم. در حال حاضر، ایران در زمینه کسری برق در فصول گرم و کسری گاز در فصول سرد دارای مشکلات فراوان است و این موضوع، تبدیل به یکی از بزرگترین چالشها در سطح ملی شده است.
تفاوت ناترازی انرژی و ناترازی برق چیست؟
تفاوت میان «ناترازی انرژی» و «ناترازی برق»، در نوع منابع مصرف و تولید است. ناترازی انرژی به معنای کلی، یعنی زمانی که مقدار انرژی تولید شده در کشور (شامل برق، گاز، بنزین، گازوئیل و سایر سوختها) کمتر از میزان مصرف یا بالاتر از حد نیاز باشد. در چنین حالتی، کشور برای جبران کمبود، مجبور به واردات انرژی یا اعمال محدودیت در مصرف میشود. در سوی دیگر، اگر زیرساختها یا تجهیزات کافی برای ذخیره مازاد انرژی وجود نداشته باشد؛ تولید متوقف یا محدود میشود.
با این حال، ناترازی برق تنها یکی از ابعاد ناترازی انرژی در کشور است و به زمانی گفته میشود که توان تولید نیروگاهها با میزان تقاضای مصرف برق در کشور همخوانی نداشته باشد. این ناترازی معمولا در فصل تابستان یا زمستان، زمانی که مصرف اوج میگیرد؛ بیشتر دیده میشود و میتواند به خاموشی یا قطع برق در صنایع و حتی مناطق مسکونی منجر شود.
به طور خلاصه، ناترازی انرژی پدیدهای جامعتر است و شامل همه منابع انرژی میشود؛ در حالی که ناترازی برق، زیرمجموعهای از آن است و فقط به بخش تولید و مصرف برق مربوط میشود. اما بیایید نگاهی به وضعیت ناترازی انرژی در ایران، خصوصا در زمینه برق داشته باشیم.
وضعیت ناترازی انرژی در ایران
سالها است که مشکل ناترازی انرژی در کشورمان وجود دارد و هر ساله با توجه به افزایش مصرف، این ناترازی دچار تشدید و افزایش میشود؛ به طوری که تقریبا همیشه با مشکل قطعی برق در تابستان مواجه میشویم. در فصول سرد سال نیز به دلیل افزایش مصرف گاز جهت گرمایش منازل، شاهد افت فشار گاز و ناترازی گسترده در کل کشور هستیم.
برای درک بهتر این موضوع، بیایید نگاهی به آمار ناترازی برق در تابستان 1404 بیندازیم.
وزیر نیرو در روز 11 شهریور 1404 در صحن علنی مجلس حاضر شد و یک طرح بصری از وضعیت ناترازی برق در تابستان 1404 و مدل مشابه پارسال ارائه داد. طبق این اطلاعات، سال گذشته میزان ناترازی انرژی برابر با 20 هزار مگاوات ساعت بوده است؛ این مقدار در تابستان امسال به حدود 15 هزار مگاوات ساعت کاهش یافته است. اما یک نکته کوچک وجود دارد؛ آیا این کاهش ناترازی واقعا نتیجه افزایش تولید یا صرفه جویی در مصرف برق است یا به علت خاموشیهای گسترده رخ داده؟
در تابستان 1404 شاهد خاموشیهای گسترده در کل کشور بودیم. قطعی برق گاها شامل دو مرحله در روز در بسیاری از مناطق کشور بود. همچنین طبق گزارشها، شهرکهای صنعتی نیز یک یا دو روز در هفته دچار قطعی برق میشدند و عملا امکان فعالیت صنعتی در بیش از 30 روز کاری در صنایع وجود نداشت.
دلیل ناترازی برق در ایران
ناترازی برق پدیدهای نیست که به صورت ناگهانی در یک یا دو سال اخیر به وقوع پیوسته باشد؛ بلکه این مساله نتیجه انباشته شدن مشکلات مختلف در طول سالها است. مجموعه عواملی که هر کدام به نحوی در بروز این ناترازی تاثیرگذار بودهاند؛ در نهایت منجر به شکاف فزاینده میان تولید و تقاضای برق شدهاند. در ادامه، به بررسی علت ناترازی انرژی در ایران و علت ناترازی برق خواهیم پرداخت.
کاهش ظرفیت تولید نیروگاههای برق آبی
در سال 1404، نیروگاههای برق آبی کشور با کاهش چشمگیر ذخایر سدها روبهرو شدند و تنها بخشی از ظرفیت معمول 12 هزار مگاواتی خود را در مدار داشتند. به دلیل افت 40 درصدی ذخایر آبی، حدود 3 هزار مگاوات از ظرفیت این نیروگاهها از مدار خارج شد تا ذخیره آب برای ماههای گرمتر حفظ شود. بر اساس آمار، حجم ذخیره مفید سدهای کشور از حدود 9837 میلیون مترمکعب به 5783 میلیون مترمکعب کاهش یافته که به معنای افت 41 درصدی منابع آبی و 56 درصدی تولید انرژی برق آبی است.
افزایش میانگین دما و افزایش جهشی مصرف برق
از سوی دیگر، در اواسط بهار سال جاری میانگین دمای کشور به طور غیرمنتظرهای افزایش یافت و در تابستان، برخی استانها نظیر خراسان جنوبی، رضوی و شمالی، چهارمحال و بختیاری، سمنان، خوزستان، اصفهان و تهران تا 6 درجه سانتیگراد بالاتر از میانگین بلند مدت را تجربه کردند.
همچنین اکثر استانهای دیگر نیز تا 4 درجه افزایش میانگین هوا را تجربه کردند. این افزایش دما موجب شد، مصرف برق برای سرمایش در منازل، ادارات و صنایع به شکلی بیسابقه بالا رود. به طوری که در اردیبهشت، شاهد تقاضای مصرف برق 57 هزار مگاواتی در کشور بودیم که نسبت به مدت مشابه سال گذشته، 11 هزار مگاوات بیشتر شده بود.
تاخیر در تعمیرات نیروگاههای حرارتی
به دلیل نیاز به تولید برق در زمستان گذشته، بسیاری از واحدهای نیروگاههای حرارتی و سیکل ترکیبی نتوانستند تعمیرات دورهای خود را در زمان مناسب انجام دهند. ادامه فعالیت بدون توقف در فصل سرد باعث شد، این واحدها در اردیبهشت ماه مجبور به انجام تعمیرات اساسی شوند و بخش قابلتوجهی از ظرفیت تولید برق از مدار خارج شود. همچنین نیروگاه هستهای بوشهر نیز از اواسط اردیبهشت تا پایان خرداد در دست تعمیر و سوختگذاری مجدد بود. این موضوع نیز بر شدت ناترازی برق در اردیبهشت و خرداد امسال افزود.
کمبود سرمایهگذاری در بخش نیروگاهی
نرخ بازگشت پایین سرمایه، عدم پایبندی دولت به تعهدات خود نسبت به سرمایهگذاران و دشواری در فرآیند تامین مالی از منابعی مانند صندوق توسعه ملی، از مهمترین عواملی هستند که سرمایهگذاران را از حضور در عرصه تولید برق منصرف میکنند. این کمبود سرمایهگذاری در نهایت به فرسودگی تجهیزات بسیاری از نیروگاهها، عدم احداث نیروگاههای جدید یا تاخیر در ساخت آنها منجر شده است و در نتیجه، ناترازی برق همچنان ادامه دارد.
تاثیرات و پیامدهای ناترازی برق در ابعاد مختلف
عدم تعادل بین تولید و مصرف برق باعث بروز پیامدهای منفی زیادی در حوزههای مختلف اقتصادی، اجتماعی و محیط زیست میشود. در ادامه، مهمترین پیامدهای ناترازی انرژی را مشاهده میکنید.
کاهش تولید صنایع
یکی از مهمترین پیامدهای ناترازی برق، ضربه مستقیم به صنایع تولیدی است. ایجاد محدودیت یا قطعی برق باعث میشود صنایع نتوانند به صورت فعال کار کنند و از نظر اقتصادی ضربه بخورند. بسیاری از کارخانهها برای جبران این وقفهها مجبور به کار در ساعات غیر پیک یا اضافهکاری هستند که علاوه بر افزایش هزینههای تولید، باعث کاهش رقابت بین صنایع نیز میشود.
افت کیفیت خدمات عمومی
ناپایداری شبکه برق میتواند کیفیت خدمات عمومی نظیر حملونقل شهری، مراکز درمانی، ادارات و خدمات بانکی را تحتتاثیر قرار دهد. اگرچه بسیاری از مراکز حساس برای مقابله با این مشکل از منابع جایگزین مانند مولدهای برق استفاده میکنند؛ اما تکرار قطعیها فشار زیادی بر تجهیزات وارد کرده و خطر اختلال در ارائه خدمات و حتی آسیب به تجهیزات حساس را افزایش میدهد.
اختلال در زندگی روزمره
در سطح خانوار، قطعی برق باعث از کار افتادن وسایل سرمایشی و گرمایشی، مشکلات نگهداری مواد غذایی، اختلال در آموزش آنلاین و کارهای اداری و خانگی میشود. علاوه بر فشار روانی، هزینههای خانوار نیز برای خرید تجهیزات جایگزین مثل UPS یا مولدهای انرژی کوچک افزایش مییابد.
آسیب به اقتصاد کلان
ناترازی برق در سطح اقتصاد ملی به معنای کاهش تولید ناخالص داخلی، افت بهرهوری صنایع و کاهش ظرفیت رشد اقتصادی است. صنایع بزرگ مانند فولاد، سیمان و پتروشیمی که وابستگی بالایی به برق دارند؛ مستقیما درگیر کاهش تولید میشوند و این موضوع بر صادرات غیرنفتی و درآمد ارزی کشور تاثیر میگذارد.
افزایش هزینههای دولت
برای مدیریت ناترازی برق، دولت ناگزیر به استفاده بیشتر از نیروگاههای گازی و دیزلی، خرید برق از بخش خصوصی به قیمتهای بالاتر یا اجرای طرحهای مدیریت مصرف میشود. این اقدامات، فشار مالی زیادی به بودجه کشور وارد کرده و بار بیشتری بر دوش دولت میگذارد. علاوه بر این، فرسودگی شبکه و نیاز مداوم به تعمیرات، هزینههای نگهداری را افزایش داده و منابع محدود موجود را از توسعه زیرساختها منحرف میکند.
تشدید فرسودگی شبکه برق
علاوه بر مورد بالا، افزایش فشار بر نیروگاهها و شبکه انتقال باعث افزایش استهلاک تجهیزات شبکه انتقال برق میشود. نیروگاههای مخنلف که باید در زمانهای مشخص تعمیرات اساسی انجام دهند؛ ناچارا مدت طولانیتری در مدار میمانند و این موضوع ریسک خرابی، کاهش راندمان و افزایش حوادث شبکه را بالا میبرد. چیزی که نمونه آن را در زمستان سال 1403 دیدیم و پیامدهای آن نیز در تابستان امسال مشاهده شد.
چطور میتوان مشکل ناترازی انرژی را رفع کرد؟
اما چگونه میتوان مشکل ناترازی انرژی را حل کرد؟ ابتدا باید بدانیم که رفع این چالش در یک یا دو سال ممکن نخواهد بود؛ چرا که همانطور که پیشتر توضیح داده شد، این مساله نیاز به تلاشهای مداوم، اثربخش و دوراندیشانه دارد. برای مقابله با ناترازی برق، راهکارهایی وجود دارد که به دو دسته میانمدت و کوتاهمدت تقسیم میشوند؛ هرکدام از این راهکارها نیازمندیها و تاثیرات متفاوتی بر وضعیت موجود خواهند داشت. اما از مهمترین راهحلهای رفع ناترازی برق در ایران میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- تمرکززدایی تولید برق: سپردن بخشی از تولید برق به خود مشترکان مثل احداث نیروگاههای خورشیدی خانگی (حتی مشترکان خانگی و با دیماند پایین)
- توسعه انرژیهای تجدیدپذیر: تنوع بخشیدن به سبد تولید برق کشور و افزایش جذابیت سرمایهگذاری در این حوزه خصوصا در زمینه انرژیهای خورشیدی
- تقویت زیرساخت انتقال: تقویت تجهیزات شبکه انتقال و فوق توزیع، به خصوص در نقاط تمرکز بار و گلوگاههای انتقال، برای کاهش هدررفت برق
- اصلاح تعرفه برق: جراحی اقتصاد برق و اصلاح اولویتدار قیمتها به گونهای که ارزش برق به عنوان یک کالای حیاتی افزایش یابد و جامعه نسبت به مصرف حساس شود
- بهینهسازی مصرف برق تجهیزات سرمایشی و گرمایشی: استفاده از لوازم با بازدهی بالا و مصرف برق کمتر. مشابه طرح تعویض رایگان موتور کولرهای آبی توسط برقتو
- ممنوعیت ورود کالای کمبازده: عدم صدور مجوز ورود و نصب کالاهای برقی با رده انرژی پایین و تسهیل تولید/ورود کالاهای با رده انرژی بالا
طرح تعویض رایگان موتورهای کولر آبی به منظور کاهش ناترازی برق
سازمان برقتو به عنوان بزرگترین پلتفرم آنلاین ایران در زمینه بهینهسازی انرژی به منظور کاهش ناترازی برق، با همکاری وزارت نیرو طرح تعویض رایگان موتورهای پر مصرف کولر آبی را در کشور اجرایی کرده است. در این طرح، موتورهای قدیمی و پرمصرف کولرهای آبی با موتورهای BLDC تعویض شده و مصرف برق کولرهای آبی تا 50 درصد کاهش پیدا میکند. موتورهای BLDC دارای عمر مفید بالاتر، مصرف انرژی پایین و البته نیاز اندک به تعمیر و نگهداری هستند.
این طرح علاوه بر کاهش مصرف برق خانوار و سازمانها در فصول گرم، باعث کاهش فشار بر شبکه برق شده و مصرف برق و آب کولر را تا حد زیادی کاهش میدهد. در این طرح، موتور کولر به همراه پمپ کولر مغناطیس دائم به صورت رایگان به مشترکان ارائه شده و نصب این تجهیزات نیز کاملا رایگان انجام میشود.
این قطعات دارای 5 سال گارانتی بوده و نیازی به ایجاد تغییرات فنی در کولر ندارند! برای شرکت در این طرح کافیست وارد صفحه طرح تعویض رایگان موتورهای پر مصرف کولرهای آبی شوید و اطلاعات خود را در فرم مربوطه وارد کنید.
سخن پایانی
ناترازی انرژی در ایران، یک چالش ساختاری و عمیق است که ریشه در سالها شکاف میان رشد فزاینده مصرف و توسعه آهسته زیرساختها و تولید دارد. این مشکل به دلیل عواملی چون سرمایهگذاری ضعیف (ناشی از نرخ بازگشت پایین و تعهدات عمل نشده دولت)، فرسودگی و تاخیر در تعمیر نیروگاهها و عوامل اقلیمی (نظیر کاهش ذخایر برقآبی و افزایش شدید دما) در سالهای اخیر تشدید شده و به کسری ۱۵ تا ۲۰ هزار مگاواتی رسیده است.
پیامدهای ناترازی برق از کاهش تولید صنعتی و آسیب به اقتصاد کلان تا اختلال در زندگی روزمره و تشدید فرسودگی شبکه را شامل میشود. حل این چالش نیازمند راهکارهای جامع است که شامل اصلاح تعرفهها، توسعه انرژیهای تجدیدپذیر، تقویت زیرساختهای انتقال و تمرکززدایی تولید است. در این راستا، ابتکاراتی مانند طرح تعویض رایگان موتورهای پرمصرف کولر آبی با موتورهای BLDC یا احداث نیروگاههای خورشیدی خانگی، یک گام عملی و کوتاهمدت برای کاهش ۵۰ درصدی مصرف خانگی و مدیریت موفقیتآمیز تقاضای انرژی است. برقتو همواره سعی دارد با ابتکارات هوشمندانه خود در راستای بهینهسازی مصرف انرژی و کاهش ناترازی برق، گامی موثر در جهت ایجاد آیندهای پایدارتر برای انرژی در ایران بردارد.
ناترازی انرژی زمانی رخ میدهد که میزان تولید برق با میزان مصرف هماهنگ نیست. در مواردی ممکن است تقاضا بیشتر از تولید باشد؛ در این حالت عدم توازن باعث کمبود انرژی، فشار روی شبکه و افزایش احتمال خاموشی میشود.
مصرف بالا در تابستان، فرسودگی نیروگاهها، رشد صنایع بدون توسعه ظرفیت تولید، تلفات شبکه، افزایش میانگین دما، عدم سرمایهگذاری روی نیروگاههای تجدیدپذیر و کاهش ظرفیت نیروگاههای برقآبی، از دلایل اصلی ناترازی برق در ایران هستند.
خاموشیها، اختلال در خدمات، کاهش کیفیت زندگی، آسیب به وسایل برقی و فشار اقتصادی بر کسبوکارها از پیامدهای مستقیم ناترازی برق است.
بله. انرژی خورشیدی و بادی میتوانند بخشی از بار شبکه را پوشش دهند؛ هزینههای بلندمدت را کاهش دهند و وابستگی به سوخت فسیلی را کم کنند. نیروگاههای برقآبی به دلیل کاهش ذخیره سدها، دچار کاهش تولید برق شدهاند.
بله. این نیروگاهها سریع راهاندازی میشوند؛ بازده بالا دارند و میتوانند در مناطق با کمبود ظرفیت، تولید برق محلی را تقویت کنند.
در برقتو، ما با ارائه خدماتی مانند تامین برق پایدار، انرژی سبز و پیشنهاد راهکارهای بهینهسازی مصرف انرژی، به کسبوکارها و خانوارها کمک میکنیم تا ضمن کاهش هزینهها و صرفهجویی در مصرف انرژی، از خاموشیها و ناترازی برق مصون بمانند. همچنین، طرح ملی تعویض رایگان موتورهای پر مصرف کولرهای آبی در حال اجرا است. علاوه بر این، احداث نیروگاههای خورشیدی پشت بامی به عنوان یکی از طرحهای برقتو، فرصتی برای تولید انرژی پاک و کاهش وابستگی به شبکه برق سراسری فراهم میآورد.
