آبان 1403 با رشد تقاضای انرژی و وابستگی زیاد ایران به منابع فسیلی، امنیت انرژی در کشور با چالش‌های قابل‌توجهی مواجه است. از یک سو، با افزایش مشکلات ناترازی گاز و برق در فصل‌های پیک مصرف، فشار تأمین منابع انرژی بیشتر می‌شود. از سوی دیگر، ظرفیت گسترده ایران در منابع انرژی‌های تجدیدپذیر، پتانسیلی را برای بهبود امنیت انرژی کشور فراهم کرده است. در واقع، منابع انرژی‌های تجدیدپذیر (برق سبز) می‌توانند به عنوان جایگزینی پایدار برای منابع فسیلی به بهبود امنیت انرژی کمک کنند.
در این مقاله برقتو، مباحث مربوط به ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر در تأمین پایدار انرژی، نقش انرژی‌های تجدیدپذیر در کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، راهبردهای لازم برای توسعه این منابع در ایران، بهبود امنیت انرژی و کاهش بحران‌های ناشی از ناترازی در شبکه گاز و برق را بررسی می‌کنیم.
وابستگی به منابع فسیلی و چالش‌های امنیت انرژی در ایران
ایران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر گازی و نفتی، به شدت به منابع فسیلی وابسته است؛ اما این وابستگی شدید، کشور را در برابر نوسانات جهانی بازار انرژی و کاهش درآمدهای ناشی از کاهش صادرات نفتی آسیب‌پذیر می‌کند. رشد فزاینده تقاضا برای انرژی، به‌ویژه در بخش‌های خانگی و صنعتی، نیازمند راهکارهایی برای تأمین پایدارتر انرژی است.
طبق پیش‌بینی‌ها، ایران در سال‌های آینده با کمبود قابل‌توجه گاز و برق مواجه خواهد شد؛ پیشگیری از این بحران نیازمند اقدامات پیشگیرانه و سیاست‌های پایدار است. در این میان، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر به‌عنوان یک راه‌حل مؤثر برای کاهش وابستگی به منابع فسیلی و تأمین پایدار انرژی محسوب می‌شود.
بیشتر بخوانید: تحولات و چالش‌های بازار خرده‌فروشی برق ایران؛ تحلیلی پژوهشی برای بحران انرژی و نقش فناوری‌های نوین
چالش‌های امنیت انرژی در ایران
در سال‌های اخیر، افزایش تقاضا برای انرژی و کاهش ظرفیت‌های تولیدی، به ناترازی انرژی در ایران منجر شده است. به عنوان مثال، پیش‌بینی شده که کشور در سال آینده با 24 هزار مگاوات کسری برق مواجه می‌شود. این موضوع به‌ویژه در پیک مصرف تابستان و زمستان، چالش‌های گسترده‌ای را در تأمین برق پایدار به وجود می‌آورد.
علاوه بر آن، مشکل ناترازی گاز، به دلیل اولویت نداشتن تخصیص گاز به نیروگاه‌ها و صنایع عمده در فصل‌های سرد سال، یکی دیگر از معضلات جدی کشور است. معضلات زیست‌محیطی کشور به دلیل استفاده گسترده از سوخت‌های مایع برای جبران کمبود گاز در نیروگاه‌ها و افزایش آلودگی هوا ناشی از سوختن مازوت و گازوئیل هم روز‌به‌روز بیشتر می‌شود.
بر اساس آمار‌ها، مصرف برق خانگی از 50 هزار گیگاوات ساعت به 100 هزار گیگاوات ساعت رسیده است؛ این اطلاعات نشانگر رشد سریع و قابل‌توجه مصرف هستند. در بخش عمومی و تجاری هم برآورد رشد سالانه مصرف بین 5 تا 13 درصد بوده است؛ بنابراین در صورت عدم انجام اقدامات لازم جهت کاهش مصرف، پیش‌بینی می‌شود که در سال 1405 مصرف برق به 90 هزار مگاوات برسد و کشور با 30 هزار مگاوات ناترازی برق روبه‌رو شود.
پتانسیل انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران
ایران با موقعیت جغرافیایی مناسب و داشتن بیش از 300 روز آفتابی در مناطق بیابانی و گسترده، از ظرفیت بالایی برای توسعه انرژی خورشیدی برخوردار است. مناطق بادخیز شمال شرقی و جنوب شرقی هم ظرفیت خوبی برای تولید انرژی بادی دارند.
منابع انرژی زمین‌گرمایی و زیست‌توده هم از دیگر ظرفیت‌های بالقوه کشور محسوب می‌شوند. اگر علاقه‌مند به کسب اطلاعات بیشتر درباره نیروگاه‌های خورشیدی و بادی هستید؛ حتما دو مقاله «راهنمای جامع انواع نیروگاه‌های خورشیدی» و «راهنمای جامع انواع نیروگاه‌های بادی» را مطالعه کنید.
با وجود این ظرفیت‌ها، تولید برق از انرژی‌های تجدیدپذیر هنوز به میزانی نرسیده که نقش اساسی در تأمین انرژی کشور ایفا کند. برای مقایسه، کشورهای اروپایی تا 50 درصد نیاز انرژی خود را از منابع تجدیدپذیر تأمین می‌کنند؛ در حالی که ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران در حدود 1100 مگاوات است. کشور برای دستیابی به اهداف بلندمدت و پایدار در زمینه تأمین انرژی باید سیاست‌های حمایتی، سرمایه‌گذاری و توجه بیشتری به این حوزه داشته باشد.
نقش انرژی‌های تجدیدپذیر در تأمین امنیت انرژی
همان‌طور که پیش‌تر هم گفته شد؛ منابع انرژی خورشیدی، بادی، زمین گرمایی و زیست‌توده می‌توانند ضمن کاهش اثرات مخرب زیست‌محیطی، به تأمین پایدار انرژی و تنوع‌بخشی به منابع تولید برق کمک کنند. در ایران با وجود ظرفیت‌های غنی در منابع تجدیدپذیر، هنوز گام‌های مؤثری برای جایگزینی بخشی از تقاضای انرژی با این منابع برداشته نشده است. در ادامه، درباره اهمیت توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران و تأثیر آن‌ها بر تقویت امنیت انرژی صحبت می‌کنیم.
1. کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و مدیریت ناترازی گاز
توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر به کاهش وابستگی به منابع فسیلی و بهبود مدیریت منابع انرژی کمک می‌کند. افزایش تولید برق از انرژی خورشیدی و بادی، می‌تواند بخشی از نیاز انرژی کشور را بدون استفاده از سوخت‌های فسیلی تأمین کند و فشار بر ذخایر گاز و نفت را کاهش دهد. این امر، به‌ویژه در شرایط مواجهه با معضل جدی ناترازی گاز، بسیار حائز اهمیت است.
2. کاهش آلودگی و بهبود شرایط زیست‌محیطی
در حال حاضر، مصرف بالای سوخت‌های فسیلی در نیروگاه‌ها و صنایع، باعث افزایش آلودگی هوا، مشکلات بهداشتی و زیست‌محیطی شده است؛ اما استفاده از انرژی‌های پاک می‌تواند به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای کمک کند و تأثیرات منفی زیست‌محیطی را به حداقل میزان ممکن برساند.
3. پایداری شبکه انرژی و مقابله با کمبود برق در پیک مصرف
بر اساس اطلاعات در دسترس، کمبود برق در پیک تابستان 1402 حدود 12 هزار مگاوات بود و این میزان در سال 1403 به 18 هزار مگاوات رسید. توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند علاوه بر کمک به تامین برق پایدار در فصل‌های پیک، از وقوع خاموشی‌های گسترده هم جلوگیری کند.
بیشتر بخوانید: مراحل احداث نیروگاه خورشیدی؛ بررسی روش‌های ساخت و پیاده‌سازی
چالش‌ها و موانع توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران
مشکلات مالی، نبود سیاست‌های حمایتی پایدار، ضعف در زیرساخت‌ها، و موانع قانونی از جمله عواملی هستند که پیشرفت پروژه‌های تجدیدپذیر را کند کرده‌اند. علاوه بر آن، چالش‌های اجرایی، وابستگی به فناوری‌های وارداتی و نبود آگاهی کافی در بخش‌های مختلف اقتصادی هم موانع قابل توجهی در مسیر توسعه انرژی‌های پاک به شمار می‌روند.
برای بررسی چالش‌های کلیدی در مسیر توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران و راهکارهای پیشنهادی برقتو برای عبور از این موانع و تحقق پتانسیل‌های تجدیدپذیر کشور در این بخش با ما همراه باشید.
1. نیاز به سرمایه‌گذاری کلان و چالش‌های تأمین مالی
توسعه پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر نیازمند سرمایه‌گذاری‌های کلان است. برآوردها نشان می‌دهد که برای رسیدن به ظرفیت تولید 162 هزار مگاوات تا سال 1422، سرمایه‌گذاری 15 میلیارد دلار نیاز است. این میزان سرمایه به همراه هزینه‌های شبکه و انتقال به مبلغ 20 میلیارد دلار می‌رسد. عدم تأمین منابع مالی و مشکلات ارزی هم یکی دیگر از موانع اصلی در جذب سرمایه‌گذاری در این حوزه محسوب می‌شود.
2. کمبود سیاست‌های حمایتی پایدار
عدم وجود سیاست‌های پایدار و ناهماهنگی‌های اجرایی در دولت، از دیگر موانع توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر است. در همین راستا، رئیس انجمن انرژی‌های تجدیدپذیر ایران به اهمیت ایجاد نهاد رگولاتوری و تنظیم‌گر برق اشاره کرد که می‌تواند موجب کاهش تصدی‌گری دولت و افزایش مشارکت‌بخش خصوصی شود.
3. نیاز به اصلاح استانداردها و تجهیزات پرمصرف
بخش خانگی ایران به‌ویژه در استفاده از کولرهای آبی و گازی با مشکل مصرف بالای انرژی مواجه است. حدود 12 درصد از مصرف برق کشور به کولرهای آبی اختصاص دارد؛ در چنین شرایطی کشور با ارتقاء استانداردها و استفاده از تکنولوژی‌های نوین می‌تواند به کاهش مصرف برق کمک کند.
با توجه به وجود 20 میلیون کولر آبی در کشور، صرفه‌جویی قابل‌توجه در مصرف برق با اصلاح و بهبود استانداردهای مصرف از جمله برچسب انرژی جدید برای کولرهای آبی و گازی، امکان‌پذیر است.
بیشتر بخوانید: هوش مصنوعی و مدیریت هوشمند انرژی؛ تاثیر هوش مصنوعی بر میزان تقاضای برق و هزینه‌های انرژی خرده‌فروشان
راهبردهای پیشنهادی برای بهبود امنیت انرژی و رفع ناترازی گاز و برق
ناترازی در شبکه‌های انرژی، به ویژه در فصول پیک مصرف، نیاز به راهکارهای کارآمد و سیاست‌های پایدار را بیش از پیش آشکار کرده است. در این راستا، تدوین و اجرای راهبردهایی که بر افزایش بهره‌وری، بهینه‌سازی مصرف، تقویت زیرساخت‌ها و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر متمرکز باشند؛ نقش کلیدی در کاهش ناترازی و ارتقای امنیت انرژی ایفا می‌کنند. راهبردهای پیشنهادی برای بهبود امنیت انرژی و رفع ناترازی گاز و برق، موارد زیر را شامل می‌شوند:
1. افزایش ظرفیت تولید و ازدیاد برداشت گاز
افزایش ظرفیت تولید گاز و استفاده از روش‌های ازدیاد برداشت از میادین موجود می‌تواند به تأمین پایدارتر گاز و کاهش ناترازی کمک کند. با اجرای این راهبردها، تأمین پایدارتر گاز و کاهش وابستگی به واردات، آسان‌تر می‌شود.
2. توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر با مدل‌های مالی جدید
توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر نیازمند استفاده از مدل‌های مالی نوین و مشوق‌های دولتی برای جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی است. کشورهای منطقه نظیر امارات با به‌کارگیری مدل‌های مالی پیشرفته، توانسته‌اند به بهره‌برداری از نیروگاه‌های خورشیدی در مقیاس بزرگ دست یابند. ایران هم برای دستیابی به اهداف خود، سرمایه‌گذاری و مدل‌های مالی پایدار نیاز دارد.
3. تأسیس نهاد رگولاتوری و تنظیم‌گر برق
همان‌طور که پیش‌تر هم اشاره شد؛ ایجاد نهاد رگولاتوری برای تنظیم و نظارت بر خرید، فروش و توزیع برق می‌تواند به بهبود بهره‌وری و تقویت بخش خصوصی کمک کند.
4. اصلاح نظام قیمت‌گذاری و ترویج فرهنگ مصرف بهینه
اصلاح نظام قیمت‌گذاری گاز و برق بر اساس میزان مصرف و تشویق به مصرف بهینه می‌تواند فشار بر منابع انرژی را کاهش دهد. این اقدام به‌ویژه در خصوص مشترکین پرمصرف و صنایع بد مصرف، به کاهش مصرف و افزایش بهره‌وری انرژی کمک می‌کند.
سخن پایانی
با توجه به چالش‌های امنیت انرژی و ناترازی گاز و برق، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند راهکاری مؤثر در کاهش وابستگی به منابع فسیلی و افزایش پایداری انرژی در ایران باشد. گسترش این منابع علاوه بر کاهش آلودگی و بهبود شرایط زیست‌محیطی، به تأمین پایدار انرژی و کاهش فشار بر ذخایر گاز و نفت هم کمک خواهد کرد.
در حالت کلی، دستیابی به این اهداف و تضمین امنیت انرژی ایران در سال‌های آینده مستلزم سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، اصلاح نظام قیمت‌گذاری و ایجاد نهادهای نظارتی است.
